Romani i ri i Ismail Kadaresë
Zija ÇELA
1.
Gjithnjë kam besuar se Kadareja, edhe në dekadën e fundit, po vazhdonte të shkruante libra të bukur, ku mungonin muskujt e mëparshëm davidianë, por shfaqeshin ca tendosje të holla, tendina e damarë të padukshëm, si dhe ca vegla të imëta, plot precizion, që më parë s’kishin qenë krejt të vërejtshme në punishten e tij.
Dhe vjen tashmë “Darka e gabuar”, një roman madhor, përveçse i bukur e rrëmbyes, edhe i rëndësishëm, universalisht i rëndësishëm, letra shafitëse që i shtohen bibliotekës më selektive të botës. Kush ka pandehur se Feniksi ka mbaruar, le të besojë tani edhe tjetrën, ringjalljen nga hiri i vet.
“Darka e gabuar” është shkruar me shijen e pagabueshme të kryeveprës. Nuk po shprehem me klishetë qarkulluese se është roman që lexohet me një frymë, që ta mban frymën pezull apo të lë pa frymë. Them vetëm se është nga ata libra që, në të gjitha epokat, njeriu i qytetëruar ndihet me fat kur i lexon ende pa i dalë fryma.
Me gishtat e dorës numërohen tituj të tillë letrarë, ku ndihet sa i madh ka qenë ashku i autorit, vrulli, droja dhe njëkohësisht ngazëllimi prej aleluje, duke mpiksur në letër tërë atë mjegullnajë të rrokopujshme të parakrijimit. Asnjë shkrimtar serioz nuk e mban veten për Mesi, por mesazhet e më transhendentëve gjithnjë janë mesianike. I shkruar në liri të plotë, ky libër i shëndetshëm, me një përmasë planetare, ngjan si një fillim prej së pari, ose si një vazhdim nga kulmet për të shënuar ndoshta kuotën më të lartë, pastërtisht më të lartë, midis kulmeve të Kadaresë. Një shkrimtar, sipas meje, nuk ka ku shkon më tej, më tej është gremina, dhe më lart është Zoti.
2.
Nga çfarë asociacionesh përfshihen, nga çfarë përhitjesh të andejshme (andej ku hapësira s’ka kufij) dhe, më jetësisht, a shohin ëndrra shkrimtarët përpara se të shkruajnë një kryevepër? Duket sikur në një natë të lumnueshme, teksa autori flinte, dy fantazma kanë vajtur te shtrati i tij. E dyta, pështjellë me mjegull, është i Verbëri që nuk sheh çfarë bëhet, por megjithatë e di se çfarë do të ndodhë. Fantazma tjetër është përkulur te shtrati dhe atij që fle po ia shpraz një ëndërr në tru. (Ai që krijoi Pallatin e Ëndrrave është njëlloj i pambrojtur si nga shpërblimi, si nga hakmarrja e vizioneve të tij.) Më pas, ka gjasa që i përgjumuri është ngritur dhe ka nisur të shkruajë dehshëm, pa e kuptuar nëse kishte parë në ëndërr Homerin dhe Shekspirin, apo ishin vetë tragjikët e mëdhenj që, jo në muret e Trojës dhe as të El Sinorit, por në një kështjellë të vjetër shqiptare u qe shfaqur në tym një i ngjashëm, vllam i bojëshkrimit, pritësi dhe princi i letrave Kadare. Ndryshe nuk ka sesi, në vijim, autori t’i vdesë ashtu të gjallët dhe t’i ngjallë ashtu të vdekurit. Dhe ndërsa sharmin shekspirian e mban krejt për vete, atë homerik e ndan me një bard, Vehip Qorrin. Sepse Vehipi pa sy s’ka parë kurrë të gjallë, s’ka parë kurrë të vdekur, e megjithatë di atë që të tjerët nuk e dinë. Mund të pyesë dikush me supet ngritur, po homerizmi i autorit?.. E si mund të hiqemi të habitur, kur në mjaft libra të tij Kadareja ka parë atë që është e nënqiellshme dhe atë që është e mbiqiellshme, domethënë përtej syve. A s’jemi ne që, me dashje të mirë a me dashje të keqe, prej shumë e shumë vjetësh ia kemi identifikuar edhe shenjën e jashtme? Dikur ishte nomenklatura e lartë komuniste që pikërisht këtë shkrimtar, para të cilit edhe dridhej e servilosej, me një ngrefosje horrash e thërriste prapa krahëve me nofkën Qorri, siç e thërrasin ende disa. Kush ka dashur të vërë vetulla, ka nxjerrë sytë, dhe jo ata të ballit, por atë të mendjes. Pikërisht me këtë sy, më depërtuesin e më largpamësin, sërish te “Darka e gabuar” e ka parë autori vendin tij si pjesë të botës, dhe botën si marrëdhënie me vendin e tij. Por kësaj here e ka ringjallur së vdekurish plotësisht atë të tretin, syrin homerik.
3.
Ismail Kadare është mjeshtër i romanit shumëplanësh, çfarë e ka dëshmuar me kohë. Por në këtë masë të tkurrur teksti, asgjëkundi nuk ka punuar me kaq shumë fije njëherësh, për t’i ndërthurur pastaj si tela të zhveshur, plot kontakte e zjarrme. E megjithatë ia ka dalë t’i shtrijë përgjatë romanit si një kabllo solide, duke qenë vetë autori gjeneratori i rrymës dhe vetë njëkohësisht subjekti i shkarkesave të para. Në vetmi, mjeshtrat e mëdhenj durojnë pa u ndier atë, që të vegjlit i lemeris pa e provuar dhe nxitojnë t’i drejtohen publikut.
Kur flas për shumë fije, nënkuptoj edhe shumë hapësirë, edhe shumë personazhe në një konflikt planetar: Lufta e Dytë Botërore dhe më pas komploti botëror, vrasja e shefave të komunizmit kudo që ndodhën, duke nisur nga Stalini e duke grirë edhe tonin: “Ndërsa zhurma për atë që quhej si më i madhi përbetim i shekullit ishte botërore, hetimi vazhdonte në gati një të tretën e planetit. Ai zhvillohej në të njëmbëdhjetë shtetet komuniste, në njëzet e shtatë gjuhë, tridhjetë e nëntë dialekte, pa përmendur nëndialektet. Rreth katërqind mjekë të mbyllur në po aq biruca ndodheshin në hetim të pandërprerë. Në asnjë prej birucave nuk merrej vesh ajo që ndodhte përjashta, ashtu si jashtë s’dihej asgjë për birucat. Guva e Shanishasë nuk ishte veçse njëra prej tyre.” (Fq. 145)
Një i ka mjaftuar shkrimtarit, një kanxhë për ta vërtitur globin dhe për ta projektuar epokën. E ky çengel do të këputej po të ishte prej çeliku të rendomtë, por mban se ka përbërje idealiste, siç është ajo e darkës së gabuar. Tamam në këtë darkë, prej ku do të dalin dhe linjat e tjera, fillon të nyjëtohet konflikti. Doktor Gurameto i madh, bash në ditën kur pararoja gjermane hyn në Gjirokastër, fton në druvezë ish-shokun e shkollës, kolonelin Fritz von Schwabe, tashmë komandant regjimenti tankesh, me katër plagë, mbajtës i Kryqit të Hekurt. Një gjerman që e ka njohur nga afër dhe e ka dashur një shqiptar, që është mahnitur nga rrëfimet e mikut e të udhëtarëve të huaj, që vjen me vizionin e besës, mikpritjes, dokeve tradicionale të shqiptarëve, por që është goditur teksa hynte në qytet, është prerë në besë dhe, gjatë darkës me muzikë e shampanjë tek mikthirrësi, kërkon që gjaku të shpaguhet shumëfish sipas kanunit të Lek Dukagjinit dhe ligjit teuton.
Ka aq shumë ngjeshje tensioni në këtë darkë, si ngjeshja bërthamore. I gjithë teatri i luftës së përbotshme vjen e kondesohet tek dy personazhe që, për një metaforë shkapërcyese, mund të quhen edhe Akili e Patrokli. Por, siç ngjet në epokën moderne, Akili ka pak nga Patrokli dhe Patrokli pak Akili. Jo rastësisht do të dalin të dy të dyzuar, njëri apokrif nën pelerinën e Klaus Hemf-it, tjetri në shëmbëllesën e binjakut iluziv, doktor Gurametos së vogël. Zot na ruaj, çfarë rrebeshesh do të lëshohen mbi kokat e tyre dhe prej tyre. Në këtë konflikt vetëm sa përmenden disa shefa shtetesh dhe prapëseprapë, duke pasur protagonistë njerëz të zakonshëm, bien shtete, ndërrojnë epoka, ndodhin gjëma të mëdha, krusma sodomike dhe individuale, ca tmerre mbi tmerre që na kapërcejnë të gjithëve. E megjithatë bërthama të tilla misterioze, si tharmi i këtij libri, mbijetojnë. Një roman ku të ngjan se bota është aq e vjetër, me njerëzit, me ndjesitë, me luftërat, me doktrinat, me sistemet, me rrotullamat e fatit, me kohën plus e minus, deri dhe me veglat e torturës, aq sa moderniteti nuk qenkësh veçse një napë e mbishkruar, që i shtohet palimsestit të historisë.
E kështu lexuesi përjeton një pjesë të përjetësisë. Dhe kjo ndodh për meritën e meritave, në rastin kur shkrimtari ngrihet në nivelet më të epërme. Ismail Kadareja i është larguar së jashtmes, së zhurmshmes, betejës me murtaja e mitrolozë, për të kaluar në përballjen vigane të metafizikës, atë të shurdhtën dhe më aftgjatën. Personazhet kryesore të tij, aq të prekshëm, aq të besueshëm, prej kockash e mishi njerëzor, vijnë njëkohësisht si konvenca, shkrimtari i ka shndërruar në soma pneumatikon, në trupa frymorë ose shpirtërorë, shkurt, u ka dhënë lëndë të paasgjësueshme.
4.
“Darka e gabuar” ta çon mendjen vetiu te “Kronikë në gur”, prandaj mund të quhet si kronika e dytë gjirokastrite, por kjo është krejt në tunxh, tunxhi i mbledhur i botës, ta jep në kokë dhe fillimisht sikur të mbyt. Një roman i frikshëm e madhështor, që sikur flet njëkohësisht në disa gjuhë, por gjithandej me një tis të pandashëm albanologjik. Kadareja tregohet i çlodhur, i vetëpërtërirë dhe i vetëmjaftueshëm, rinovues e përplotësues (deri në ballafaqim) me libra të tjerë të korpusit të tij narrativ. Ndonëse i maturuar deri në qelizë dhe trillan deri në “shkallim”, ky roman ia kalon edhe sinqeritetit të Kronikës së mëparshme, sepse këtu kronika fiton tjetër peshë, ajo hapet, shtrydhet, kalon prapë në gjithëpërfshirje dhe, duke u bërë mizore në bukuri, as nuk fsheh dhe as kursen askënd, madje vetë Kadarenjtë, ndaj të cilëve ka aludime inteligjente por edhe referenca të pamëshirshme.
Nga akuarelet e paharrueshme të “Kronikës në gur”, te “Darka e gabuar” kalohet në pëlhurën e madhe, ku punohet me skatull dhe bojëra të rënda, plot e përplot me vaj të hyjnueshëm, si te “Darka e fundit” e Leonardo Da Vinçit. Gjatë gjithë rrëfimit, pa e kuptuar mirë se nga vjen, ekziston një burim drite gati-gati e padurueshme për sytë, prandaj kalon përbrenda, atje, ku si rrallë përndriten thellësitë nënujore, ndriçohen humbellat e nënvetëdijes. Dhe në çaste të tilla të vjen të buzëqeshësh, të qash dhe të çmendesh. Për ndryshe, të shërohesh duke iu rikthyer të tre librave bashkë, krejt triptikut, sepse dy kronikat kanë në midis Sokakun e të marrëve. Është vetëtima e shkurtër e gjeniut që, si çdo vetëtimë që nuk zgjat, prapëseprapë e ndan mëdysh qiellin e vet.
5.
Përmenda diku ashkun e të shkruarit, por ka edhe ashk të lexuarit, ky shënim aty bazohet. Ashku i leximit është ajami i lirisë dhe i shijimit vetjak, formati në proces kur më tepër ndien dhe të pëlqen të ndiesh, sesa të mendohesh. Nuk do të jem pishman pse “e kam tepruar”, siç do të thonë çuditërisht disa bashkëkombas, pishman jam për çfarë nuk thashë. Lashë shumë shenja pa përmendur, ndër to dhe një rubin shkëlqimtar, me të vërtetë një xhoel, siç është episodi me hebreun Jakoel. Por koha nxiton, po vjen ora që gazeta të shkojë në shtypshkronjë. S’më mbetet veçse një ngushëllim: heshtja para shenjave të vuajtjes që ka arti i madh dhe që, si për dëshmim se është i tillë, sikur shpërbëhet kur merret në analizë. Thua të jetë i paprekshëm?!
Nëse Ismail Kadare po shfaqet si shkrimtari më i madh i kohës sonë, kjo mbetet relative. Por mund të pohohet përgjigjja se koha e sotme botërore ka gjetur Zeusin e letrave te Kadareja. Olimpi, me sa duket, është zhvendosur në Tiranë.
Shkrimtari dhe syri tjetër përballë
Me Kadarenë nëpër vite
Në shtëpi na kanë mbetur ca gazeta. Ime shoqe, si për të luftuar me dhimbjen duke i gjetur punë vetes, ka nisur t’i kalojë në kompjutër disa shkrime të mia. Prej tyre i mora këto fragmente, me shpresën se do të kujtohemi më shpesh për pyetjet, që vërtet janë problemore në letrat tona: Ç’marrëdhënie kanë shkrimtarët mes veti, e lexojnë njëri-tjetrin realisht, sa dhe si shprehen për krijimtarinë e kolegëve? (Zija Çela)
* * *
Nobeli do ta nderonte Ismail Kadarenë, po aq sa Kadereja do të nderonte Nobelin. (Drita, 1985)
* * *
Historia e letërsisë ka dëshmuar se ka mjaft shkrimtarë që tërë jetën shkruajnë romane, por pa e ditur as vetë shkruajnë pothuaj të njëjtin. Domethënë, variojnë pak a shumë ndonjë vepër të tyre; variojnë pak a shumë shembuj të letërsisë kombëtare; variojnë pak a shumë shembuj të letërsisë botërore. Ky kurth herë-herë kërcënon dhe autorë të shquar, të cilët për vepra të veçanta mund të provojnë shijen e hidhur të zhgënjimit. Në rrugën krijuese të Kadaresë mbetet për t’u shënuar ajo kuturisja e tij thuajse e papërballueshme, por që e ka shoqëruar gjithnjë si përkushtim: synimi i autorit që, me çdo vepër të tij, të japë gjithashtu një libër të ri. Se sa ia ka arritur kësaj në të gjitha rastet është punë tjetër, por është afirmuar plotësisht e vërteta se deri tani Kadareja ka shkruar disa libra të rinj. Në letërsinë e përbotshme, sado duket paradoksale, noviteti i vërtetë, risia letrare nuk është aq e shpeshtë sa duket dhe aq e lirë sa shitet nganjëherë. Stili i Kadaresë nuk ngjan me stilin e asnjë shkrimtari tjetër, por edhe askush nuk mund të bëhet mjeshtër duke imituar stilin e tij. Ai stil të rrënon, sepse është vetjak. Dhe kjo është një karekteristikë tjetër prej shkrimtari të madh. Prandaj dhe, kur bëhen krahasime mes mjetërave (me Orwell-in, Kafka-n etj.) nuk bëhen për të zëvendësuar njëri-tjetrin, por për të shënuar disi lartësitë. Këto kohët e fundit, në gazeta e revista të botës janë shtuar sytë që e shohin Kadarenë edhe në lartësinë e Tolstoit. Me sa duket, për arsye etike, kritika jonë letrare vazhdon të mbetet ende në pozita të modestisë. (Drita, 29 janar 1989)
* * *
Më falni, por unë do të isha i gatshëm ta përcillja deri në kufi dhe t’i jepja ndjesën me dorë në zemër ndonjë prej atyre zyrtarëve të lartë, duke mos përjashtuar as ndonjë ministër apo anëtarë të Byrosë Politike, që s’dihet për çfarë vlerash të veçanta kanë qenë ndodhur ose ndodhen në majë të piramidës, nëqoftë se në fushën e tyre, e përsëris, në fushën e tyre do t’i kishin dhënë popullit çerekun e asaj që i ka dhënë Kadareja në fushën e vet. E di se ky krahasim mund të konsiderohet “i qortueshëm”, por besoj se është më pak i gabuar dhe më pak i dëmshëm se ndonjë konceptim tjetër i vjetëruar dhe jashtë kohëve moderne për marrëdhëniet e individit me Atdheun.
Koha ka dëshmuar se Kadareja, gjithnjë kompleks dhe shpesh i sertë në trillet e tij prej artisti, ka aq fuqi shpirti sa mund të bëjë pa të gjitha palët, pra edhe miqtë për fiq dhe fiqtë e miqve. Sa i përket veprës së tij më të mirë, atë nuk mund ta zërë vetëm një bibliotekë, nuk mund ta hipotekojë vetëm një shtresë shoqërore, nuk mund të tundë çelësat e “kadastrës” së saj vetëm një forcë e caktuar politike. Ajo nuk pranon kadastër... ajo del jashtë kornizave të çdo partikulariteti, duke pranuar vetëm firmën e Kadaresë dhe vulën e origjinalitetit të papërsëritshëm të kombit tonë. Natyrisht, vendimet për azilin apo qëndrimet e tij politike, ashtu si më parë, i takojnë t’i marrë vetë autori. Sidoqoftë, vështirë të besohet se Kadareja mund të dalë jashtë natyrës së tij. Prandaj si zor të mund të marrësh përsipër e të thuash me siguri se çfarë fermentesh të forta ziejnë atje thellë, në fund të shpirtit të tij ku, si tek i gjithë soji i gjenive, duket sikur gjithmonë rrojnë të kapërthyer bashkë engjëjt dhe demonët, Prometeu dhe Zeusi. Por çdo pilitizim i tepruar na bën të harrojmë se, së pari, jemi njerëz. (Zëri i popullit, 5 shkurt 1991)
* * *
* * *
Një ditë, mbasi kisha pësuar një humbje të pakthyeshme në kompjutër (po shkruaja “Lëngata e hënës”), nisa ecejaket nëpër dhomë. Befas, u ndala para raftit të librave. I mërzitur siç isha, për të gjetur diku ngushëllim, kërkova të kridhesha në lexime. Zgjodha një nga kryeveprat e letërsisë botërore, pikërisht “Pallatin e Ëndrrave”. Për çudi, gjatë rileximit po ndihesha tepër luçid, çka më shtonte sensin e depërtimit dhe të vetinterpretimit. E solli rasti që vitin e shkuar të pinim një kafe me Kadarenë. Në bisedë e sipër, i tregova përshtypjet e rileximit dhe shtova: “Për mendimin tim, romani nuk duhet të këputet ashtu, pra në shtëpinë e Qypërlinjve, por ka nevojë për një pjesë më vete, vazhduese, pavarësisht se sa rreshta mund të jetë, mjaft që në mëngjes nëpunësi të kthehet sërish në institucionin e tij shtetëror, në Pallatin e Ëndrrave. Ky roman kaq polivalent dhe me fund krejt të hapur, do të më dukej me vend sikur nga ana kompozicionale të ishte i mbyllur, dhe të mbyllej tamam në pikën nga është nisur rrethi...” Pas pak, Ismaili nxori një copë letër dhe seç shënoi. Ndoshta propozimin tënd, më tha më vonë Bujar Hudhri, botuesi i “Onufrit”, që kishte qenë i pranishëm. Eh, s’ma merr mendja, por nuk ka rëndësi kjo, ia ktheva. Atëherë çfarë paska rëndësi, pra?! - pyeti tjetri paksa i habitur. (“Koha ditore”: Fundi i mbyllur dhe fundi i hapur)
* * *
Është e vërtetë, e kam dhe nga përvoja, vetëm bretkosat shtypen kur ndeshen demat. E kam pasur zakon edhe para viteve ’90-të që të hyj midis “të fuqishmëve”. Ndoshta (po modestia?) se Zoti më thoshte brenda vetes “ji i fuqishëm edhe ti, çliroje fuqinë”. Por mbi të gjitha, për një takëm parimesh që ndjek shumëkush, ngase janë të përjetshme, ngrihen mbi të gjitha pushtetet dhe, si shtylla kurrizore që mban trupin, ia mbajnë kokën njeriut. Aso kohe, hyja në mes dy korifejve: Ismail Kadaresë dhe Dritëro Agollit. Të parit duke ia pohuar copë (kam pasur dëshmitar Ndoc Gjetjen), sepse ashtu ma hodhi fjalën ngacmuese: Po, e dua Dritëroin, e kam mik, ushqej më shumë miqësi për atë. Të dytit (kam pasur dëshmitare gjithë redaksinë e gazetës “Drita”), i cili përkohësisht më bënte lanet dhe më “ndëshkonte” me masa disiplinore kur bëja shkrime për Ismailin, duke i qëndruar përballë i kam thënë: Po, Kadare është shkrimtar i madh, e adhuroj veprën e tij, prandaj e krahasoj me Proust-in, Kafka-n, Orwell-in etj. Por tashti, vetëm tashti për herë të parë ia nxjerr pak majën këtij ajzbergu. As atëherë, as më vonë, kurrë nuk shkoja te njëri për t’i kumtuar se çfarë kishte thënë tjetri. E pra, njëlloj si sot, edhe atëherë gëlonin burrat kurva.
... Muri nuk mund të fshihet më, është vënë. Edhe titulli duket sterrë. Por ky nuk është një provokim, është parodia e hidhët e një antagonizmi të paafrueshëm. E thënë deri në fund, papajtueshmëria e skajshme ku ka arritur një konflikt i skajshëm. Tashmë protagonistët punojnë pa filtra. Në ndarjen klasike, sipas së cilës jepi Zotit çfarë është e Zotit dhe Qezarit atë që është e Qezarit, secili mëton Zotin. Për nga pesha e Letrave, e famës dhe e fuqisë së opinionit, ndoshta Rexhepi do të lakmonte të ishte një Kadare, por meqë nuk arrin, ai e urren Kadarenë. Ismailin nuk e lë Vepra të jetë një Qose, por edhe pa hipotekën letrare, nuk do ta linte neveria, ai e përbuz Qosen.
... Kadare e ka merituar prej kohësh Çmimin Nobel dhe, pavarësisht se çfarëdo që të bëjnë shqiptarët nuk ndikon te juria, do të ishte e turpshme të rrimë në pritje si qyqarë, pa afishuar kombëtarisht Veprën e shkrimtarit tonë. (E di se ndahen opinionet edhe për Nobelin, në Itali u “bë qameti”, por Ismail Kadare nuk është Dario Fo.) Kjo nuk do të thotë të falsifikohen vlera, sepse asgjëkundi nuk e hanë sapunin për djathë. As do të thotë të pushohen polemikat, sepse do të ishte e dëmshme. Por do të thotë që të orientohemi drejt dhe, falë Zotit, në rastin e Kadaresë vlerat janë të pranuara botërisht. (Shekulli, 23 maj 2006)
* * *
Gjithmonë ka pasur një shumicë parazite, shkrimtarë, artistë e studiues që udhëtojnë në qerre. Por gjithmonë ka pasur dhe do të ketë shkrimtarë, artistë e shkëncëtarë që e tërheqin këtë qerre, duke e çuar nga një cak në tjetrin. Këta janë buajt e progresit. Një buall i tillë ka qenë N. Frashëri, më pas F. Noli, Migjeni, Konica e Poradeci, Koliqi e Kuteli. Ashtu si në regjimin totalitar, për të përmenduar vetëm njërin nga kampionët e emancipimit të letërsisë shqipe, kalimit të saj nga një nivel në tjetrin, ka qenë Kadareja. (Suplementi i Albanias, 25 mars 2007)
* * *
(Pyetje: Cili do të ishte propozimi juaj sivjet për çmimin “Nobel” në letërsi?) Kam vite që e përsëris: Ismail Kadare. Dhe po ta merrte Kadare e dikush të kishte mirësinë të ma bënte prapë këtë pyetje, ndoshta përsëri do të propozoja një shqiptar. Bota është vërtet e madhe, por ajo bëhet edhe më e madhe ngaqë ne e duam. Kurse në sytë e botës ne vazhdojmë të mbetemi të vegjël, si komb e si kulturë, sepse ne zvogëlohemi duke ngrënë njëri-tjetrin. (Drita, 26 shkurt, 1995)
* * *
Kur do të ndriçohet një objekt, që padrejtësisht ka qenë më pak i dukshëm, unë e kuptoj se përkohësisht mund të ndizen më shumë projektorët nga sa është e nevojshme, gjë që e rrit pak artificialisht edhe reflektimin që çliron objekti. Por nuk është e arsyeshme që, për të zmadhuar kornizën e një figure, duhet zvogëluar gjithashtu me të padrejtë dhe artificialisht korniza e një figure tjetër. Këtë mësim na e jep gërgasja që nganjëherë vihet re ndaj veprës së një shkrimtari të madh, si Kadareja apo ndonjë artisti të madh të skenës, si Kadri Roshi. Nuk më duket e nevojshme të shtoj, gjithashtu, se jam kundër çdo idolatrie dhe mitizim të figurave. Revista Koha, gazeta Rilindja, 7 qershor 1997)
* * *
Nga fillimi i viteve ’80, kur pati dalë “Eskili” i përkthyer prej Kadaresë dhe i shoqëruar me një parathënie autoriale, pata botuar një shkrim në “Drita”. Më kujtohet fjalia e parë: “Në këtë libër ka tetë kryevepra, shtatë të Eskilit dhe një e Ismailit.” Se çfarë nënkuptoja, nuk ka qenë e vështirë të kapej as në atë kohë. Në parathënien e tij dukej i gjithë shtrati dhe i gjithë rrezatimi i një sprove, që më vonë ai do ta plotësonte dhe do ta botonte më vete: “Eskili, ky humbës i madh”... Jam kujtuar për një gjë duke lexuar librin “Hamleti, princi i vështirë”, diçka si analogji ndaj asaj që autori thotë për Shekspirin. Dikur, në kohën e monizmit, kur shkruaja për Kadarenë, gjithnjë qortohesha zyrtarisht ngaqë përdorja medemek ca “emra të ndaluar”, si Kafka, Orwelli, Buzzati etj. Në fakt, kjo s’ishte hiç gjë, qëllimi ka qenë tjetër, unë doja të thoja se Kadareja, si çdo shkrimtar i madh, ka një kod të vetin, ky kod nuk shpallet hapur në tekst, por duhet zbuluar, duhet dekodifikuar midis rreshtave. Pra, në librat e tij ekzistonte edhe një kumt i mbuluar, diçka e fshehtë, diçka që Kadareja nuk mundte dot ta thoshte, sepse nuk e linin ta thoshte. Për të qenë i sinqertë, unë do ta doja krijimtarinë e këtij shkrimtari edhe sikur të ishte nga Bangladeshi apo Britania, nga Finlanda apo nga Franca. Por për fat, ai është shqiptar dhe, dy herë për fat, bashkëkohësi ynë e kjo i dyfishon ndjenjat. (Metropol, 19 shtator 2006)
* * *
Dokumenti i parë i gjuhës së shkruar shqipe dihet se ka qenë Formula e Pagëzimit. Pra, në emër të Atit e... E këtu më duhet të bëj një formulim, se prapë janë të huajt ata që: Në emër të Artit të madh, të Kombësisë shqiptare dhe të Vlerave universale e kanë pagëzuar Kadarenë si Tolsto, Shekspir, Kafka apo gjeni të tjerë të letrave të përbotshme. Kadareja e ka përdorur shpesh figurën e kështjellës. Për ta thënë më troç, i gjithë korpusi i veprave të tij i ngjan një lloj kështjelle. Siç ndodh nganjëherë me kështjellat, kur për hir të një pishtari të rrëzuar, atje bie zjarri, po të ndodhte kjo dhe me “kështjellën” e Kadaresë, padyshim që ajo ka pjesë të djegshme (poema, poezi, ndonjë prozë); ka pra gjëra prej letre e druri... Por, si të shpërndahej tymi e mjegulla, do të shihnim se prapëseprapë do të mbetej pjesa qendrore e kështjellës, ajo prej guri, prej guri të skalitur e të parrëzueshëm. Prandaj, nëse ka një monument të gjallë autorial që kur kanë filluar letrat e shqipes, ky është shkrimtari Ismail Kadare.
Zoti të tillë i ka bërë shkrimtarët, i ka mbajtur pak me hatër, por ka bërë dhe një përjashtim të madh për ata. Botën e amshueshme, botën e përjetshme, shkrimtarit nuk ia ka dhënë në qiell, por ia ka dhënë në tokë. Dihet që përfaqësuesit më të mëdhenj të racës së shkrimtarëve janë gjenitë. Gjenive, si gjithkujt u ka dhënë një trup e një shpirt, dhe ky trup kur shkon në Sharrë apo në Tufinë, merr me vete edhe shpirtin e përkohshëm. Por Zoti i ka bërë gjenitë me fuqi të tillë, që të krijojnë edhe një trup të dytë, edhe një shpirt të dytë. Ky trup i dytë është vepra e tyre. Është vepra që mbetet gjithmonë mes njerëzisë, duke vënë në provë shpirtin e dytë, sepse është mbartëse e tij. E ky shpirt i dytë i Kadaresë do të jetë i përjetshëm. Ja pse mund të sulmohet, por nuk rrënohet dot.
S’është hera e parë që Ismaili e tepron. Me xhindet e vrundujt që i hipin nganjëherë, ka raste që u bie të tjerëve në qafë pa të drejtë. Por do të pranoja edhe tjetrën, më duket sikur gjithë jeta e tij po shkon si në një mokër mulliri, ku bluhet dhe e bluajmë. Çdo njeri ka disa gëzime nga të cilat jeta e privon. Unë s’di si e përjeton këtë zoti Milo, zor të besoj se arrin deri në shkallën që të ngazëllehet për moslaurimin me Nobel. Di të them vetëm që, nga ato gëzime të pakta që të sjell jeta, njëri do të kishte qenë për mua Nobeli për shkrimtarin tonë. Unë e di, jam i sigurt edhe se si do ta përjetoja. Nuk besoj se do të ngrija telefonin për ta uruar Kadarenë, as nuk do të merrja pjesë nëpër gosti të zhurmshme. Do ta përjetoja në vetmi, si një gëzim që vjen pas një kohe shumë të gjatë, gjysma gacë e gjysma hi. Por do ishte një gacë e tillë, që nuk do të më ngrohte vetëm mua, ashtu si as vetëm autorin. Do të ishte për të gjithë vatrën që përfshijn hapësirat shqiptare. Dhe është një mungesë që sinqerisht nuk e meritojmë.
(Natyrisht) Shkrimtari duhet të përballet me veprën e vet, të ndahet prej asaj pjese që, ose është shkruar me frymëzim ideologjik, ose vetë koha e ka amortizuar. E këtu as Kadareja nuk përjashtohet nga frymëzimet e tij ideologjike, por në krahasim me kryeveprat, ato janë aq pak, sa janë të tjerë ata që duhet t’i kërkojnë ndjesë Kadaresë. Një gjeni nuk ka nevojë të mbrohet, ai është i vetëmbrojtur nga vepra e tij. Përkundrazi, jo vetëm mediokrët, por çdo burrë që merr përsipër ta mbrojë, rrezikon të turpërohet. (Metropol, 21 tetor 2006)
* * *
Sikur vetëm Kadareja të kishte dalë në këta pesëdhjetë vjet, me gjithë inkriminimin që ndodhi në artin shqiptar, do të mjaftonte që horrat ta mbyllnin gojën për pesëqind vjet. Mohuesit totalë ose pohuesit totalë nuk janë tjetër veçse vazhdues të totalitarizmit. Ata flasin nga vendi i fusnotave. (Flaka e vëllazërimit, 21 korrik 1994)